عفاف و راهکارهای تحقق آن از منظر آیات و روایات

خدیجه احمد مهرابی

عفاف در مفهوم مقاومت در برابر خواسته های نفسانی، علاوه بر آنکه در قرآن به صراحت مورد توجه قرار گرفته است در روایات وارده از معصومین نیز دارای جایگاه ویژه ای است. عفاف امری عام است. نه تنها زنان بلکه مردان را نیز در زیر چتر خود می‌آورد. از دیدگاه حضرت امام رضا(ع) گستره عفاف از رعایت عفاف ظاهری با پوشش مناسب و عدم تبرّج، فروگرفتن چشم از نگاه به بیگانگان تا حفظ باطن در برابر ارتکاب به حرام، همه جوانب را در بر می‌گیرد. انسان‌های عفیف پایه‌گذار جامعه‌های عفیف هستند که در برابر زشتی‌ها مقاومت نموده و دامن عفتشان را به پلیدی‌ها نمی‌آلایند.  
ابوصلت هروی گوید شنیدم که امام رضا(ع) می‌فرمود: «خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده می سازد پرسیدم امر شما چگونه زنده میشود؟ فرمود علوم و احادیث و معارف ما را فرا گرفته و به دیگران بیاموزد زیرا مردم اگر با زیبایی‌های سخنان ما آشنا گردند از ما پیروی خواهند کرد». (بحارالانوار، مجلسی، جلد 2 صفحه 30) به جهت ترویج قرآن و سیره رضوی و ارائه راهکاری برای جامعه در خصوص گسترش عفاف، در این تحقیق سعی شده به طور کلیدی ذیل چند عنوان کاربردی موارد خاص عفاف را بررسی کرده و راه عفت ورزی را نشان دهد.
مفهوم عفاف
عفاف در لغت به معنی خودداری از کارهای حرام و زشت، پارسایی و پاک دامنی است. شهید مطهری در تعریف عفاف می‌گوید: «عفت حالتی نفسانی است، به معنی رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل و ایمان، تحت تاثیر قوه شهوانی نبودن» (تعلیم و تربیت، مطهری، ص154) حضرت علی(ع) درباره حقیقت عفت می‌فرماید: «الصبر علی الشهوه عفه» (سفینه البحار، شیخ قمی، ج 2، ص 395) عفت مقاومت در برابر شهوتهاست و در روایت دیگری می‌فرماید: العفاف: زهاده، ‌عفاف، بی‌رغبتی نسبت به خواسته‌های نفسانی است.
کاربرد عفاف در قرآن
در قرآن واژه «عفت» در 4 آیه در موضوع‏های گوناگونی به کار رفته است. این موضوع‏ها عبارت است از:
1ـ ازدواج
قرآن در امر ازدواج، کسانی را که توانایی مالی و امکانات لازم را ندارند، به استعفاف (طلب عفت) و پرهیز از گناه دستور می‏دهد؛ این نوع خویشتن‏داری در برابر شهوت‏ها است و در روایت‏ها تأکید فراوانی بدان شده است. «و آن‏ها که وسیله ازدواج ندارند، باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان‏را به فضلش بی‏نیاز سازد». (نور ـ 33)
رسول اکرم (ص) فرمودند: «اى جوانان قریش! پاک‏دامنى پیشه کنید. بدانید هر کس خود را در برابر شهوت حفظ کند، بهشت از آنِ اوست». (المعجم الأوسط، ج 7، ص 61)
2ـ زنان سالخورده
در قرآن کریم به پیرزنانی که امیدی به ازدواج آن‏ها نیست، اجازه داده شده است که لباس رویی را در صورتی که زینتشان آشکار نشود، بردارند، ولی اگر احتیاط در پیش گیرند و عفت پیشه کنند و خود را بپوشانند، برایشان بهتر است.
«و زنان از کار افتاده‏ای که امید به ازدواج ندارند، گناهی بر آن‏ها نیست که لباس‏های (رویین) خود را بر زمین بگذارند؛ به شرط این که در برابر مردم خودآرایی نکنند و اگر خود را بپوشانند برای آن‏ها بهتر است و خداوند شنوا و داناست». (نور ـ 60)
استثناء بی حجابی زنان سالمند، در واقع دارای دو شرط است: نخست این که به سن و سالى برسند که معمولاً امیدى به ازدواج ندارند، و به تعبیر دیگر جاذبه جنسى را کاملاً از دست داده باشند، دیگر این که در حال برداشتن حجاب، خود را زینت ننمایند. روشن است که با این دو قید، مفاسد کشف حجاب در مورد آنان وجود نخواهد داشت؛ و به همین دلیل اسلام این حکم را از آنان برداشته است.
این نکته نیز روشن است که منظور از بی حجابی برهنه شدن و بیرون آوردن همه لباس‌ها نیست، بلکه تنها کنار گذاشتن لباس هاى رو است که بعضى روایات(فروع کافی، ج 5، ص 522) از آن تعبیر به جلباب و خمار کرده است. (تفسیر نمونه، ج 14، ص 542)
"قواعد” جمع "قاعده” است و در لغت به معنای زنی است که از حیض و نکاح بازنشسته است. (راغب اصفهانی، ج 1، ص 679)
3ـ درباره ثروتمندان
قرآن درباره ثروت‏مندانی که سرپرست اموال یتیمان هستند و نیازی به گرفتن مال یتیم برای اجرت ندارند می‏فرماید: آنان باید عفت پیشه سازند و از دست بردن در اموال یتیمان خودداری کنند.
«و هر کس (از سرپرستان) بی‌نیاز است، (از برداشت اجرت) خودداری کند و آن کس که نیازمند است به طرز شایسته (و مطابق زحمتی که می‏کشد) از آن بخورد». (نساء ـ 6)
4 ـ درباره تهی‏دستان
هم‏چنین قرآن نیازمندان متعهدی را می‏ستاید که تظاهر به فقر نمی‏کنند و به هنگام نیازمندی از دیگران چیزی نمی‏خواهند.
«(انفاق شما به ویژه باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا فرو مانده‏اند (و توجه به آیین خدا آن‏ها را از وطن‏هایشان آواره ساخته است و شرکت در میدان جهاد به آن‏ها اجازه نمی‏دهد تا برای تأمین هزینه زندگی دست به کسب و تجارتی بزنند) نمی‏توانند مسافرتی کنند و سرمایه‏ای به دست آورند) و از شدت خویشتن‏داری، افراد بی‌اطلاع آن‏ها را غنی می‏پندارند، ولی آن‏ها را از چهره‏هایشان می‏شناسی و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‏خواهند». (بقره ـ 273)
آیات دیگری در قرآن است که واژه عفت در آنها به کار برده نشده است ولی معنای عفت و خویشتنداری می‌دهد از جمله: «آنان کسانی هستند که خوشتن  را از بی‌عفتی حفظ می‌کنند» (مؤمنون ـ 5)، «و به مؤمنان بگو چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند و عفاف خود را حفظ کنند» (30 نور)، «و به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند». (31 نور)
حضرت علی(ع) در نهج البلاغه عفت ورزیدن را زینت فقر و شکر گزاری را زینت بی نیازی معرفی می کنند. (حکمت 68و 340)
حضرت در حکمت 474 می‌فرمایند: «پاداش مجاهد شهید در راه خدا بزرگ تر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست که قدرت بر گناه دارد و آلوده نمی‌گردد همانا عفیف پاکدامن فرشته‌ای از فرشته‌هاست».
عمومیت عفاف
عفاف تنها به زنان اختصاص ندارد بلکه از آیات و روایات بر می‌آید که عفاف عمومیت داشته و شامل مردان نیز می‌شود. خداوند در قرآن خطاب به مردان می‌فرماید: «به مومنان بگو چشمهای خود را از نگاه به نامحرمان فرو گیرند و دامان خود را حفظ کنند». (نور ـ 30) امام صادق(ع) فرمود: هر کس نامحرمی را دید و چشم خود را به طرف آسمان بلند کرد یا بست، خداوند در بهشت، حورالعین بهشتی را به عقدش درمی‌آورد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: کسی که نظر به نامحرم را از خوف خداوند ترک کند، خداوند به او ایمانی عطا می‌کند که شیرینی آن را در قلبش می‌یابد. (بهشت خوبان، محمدی نیا، ص 301) در این روایت به رعایت عفّت به نحو عامّ اشاره شده‌است و مقصود روایت اعمّ از زن و مرد است. که پاکدامنی مردان تضمین‌کننده پاکدامنی زنان است. رسول اکرم(ص) فرمودند: پاکدامن باشید تا زنانتان پاکدامن باشند. (نهج الفصاحه، ح‏1089)
عفّت مردان غیر از حفظ چشم و شهوت، حفظ ناموس نیز میباشد، در واقع حفظ عفّت زنان در قلمرو عفّت مردان نیز قرار میگیرد. امام على(ع) فرمودند: «... عِفَّتُهُ (الرَّجُل) عَلى قدرِ غَیرَتِهِ» پاکدامنی او (مرد) به اندازه غیرت اوست؛ نهج البلاغه، حکمت‏47.
و به زنان با ایمان هم می‌فرماید: «به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را  فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند.» (نور ـ 31)
انسان عفیف انسانی است که سنگین و با وقار باشد، از خودنمایی بپرهیزد، در سخن گفتن و رفت و آمد و راه رفتن عفیف و دارای پوشش مناسب باشد.
عفاف در سیره رضوی
از نگاه امام رضا(ع) نگاه کردن اولین مرحله گناه است که باعث تحریک شدن مرد می‌شود. (بحارالانوار، ج 103، باب 61-62) زیرا چنین نگاهی بذر هوی و هوس را در دل می‌کارد (همان ، ج 72 ص 119) پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نگاه به نامحرم، تیری از تیرهای شیطان است هر کس آن را از خوف خدا ترک کند خداوند حلاوت ایمان را به او می‌چشاند». (حکم الزاهره ج 1، ص 301)
و پوشش و حجاب علاوه بر اینکه موجب جلوگیری از گناه در جامعه می‌شود باعث حفظ حرمت‌ها و البته حفظ عفت خصوصا در زنان می‌شود (همان، ج 104، باب 91 ) و باید این پوشش باعث تبرج نشود که باز این پوشش چیزی جز فساد در پی ندارد (همان). همسران باید به زنان خود اهمیت دهند تا آنها جز برای همسر خود، خود را نیارایند .(همان)
گستره عفاف در قرآن و سیره رضوی
آنچه از کلام خداوند و ائمه اطهار بر می‌آید این است که مهمترین عامل عفاف دینداری و پایبندی به اعتقادات مذهبی است. «بندگان(خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبر بر زمین راه می‌روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)» (فرقان ـ 63) هرچه انسان دیندارتر باشد عفیف تر است و در کنترل نفس خود محکمتر؛ که «عفّت سرآمد همه خوبیهاست». (غرر الحکم، ح 1168)
لذا در قرآن در توصیف مومنان و عباد الرحمن می‌فرماید: «و لا یزنون» دامان عفتشان هرگز آلوده نمی‌شود و زنا نمی‌کنند. (فرقان ـ 68)
انسان دیندار بر سر دو راهی پاکی و آلودگی، پاکی را برمی‌گزیند. حضرت امام رضا(ع) میفرماید: «ایمان، شناخت به دل، اقرار به زبان و کردار به اندام‏هاست». (میزان الحکمه، ج 1، ص 301) کردار به اندام، حیای چشم و اعضای دیگر را در بر می‌گیرد و لذا حیای بدن جزیی از حقیقت ایمان است.
راهکارهای گسترش عفاف
1) کنترل و محدود سازی نگاه
نگاه ، نقطه عطف روابط زن و مرد است که اگر کنترل نشود زمینه ساز ادامه ارتباط واهد شد و پی آمدهای نامطلوبی بر جای خواهد گذاشت . مردان و زنان که توانایی مهار نگاه خویش را داشته باشند انحراف جنسی را مهار می کنند و زمینه ساز اجتماع سالم می‌شوند. ریشه بیشتر ناهنجاری‌های جنسی بیانگر آن است که نگاه آغاز گر این مسئله بوده است.
امام رضا(ع) در پاسخ به اینکه چرا نگاه مردان نامحرم به موی زنان نامحرمِ متأهل و مجرد حرام است؟ فرمود: زیرا این نگاه، زمینه ساز هیجانی در فرد است که به فساد کشش ایجاد می کند و زمینه ارتکاب عمل ناپسند را که حرام است، فراهم می سازد. (بحارالانوار، ج 103، باب 61-62)
در جای دیگر نیز می‌فرمایند: ‌«نگاه به موی زنان حرام است، چون موجب تحریک و فساد است.»(همان)
پیامبر اکرم(ص)، از شدّت حجب و حیا نگاهشان به زمین بیش از نگاهشان به آسمان بود، عفت ایشان و احترامشان نسبت به هم نشینانشان از همه بیشتر بود و هنگامی که با اصحاب می نشستند، اگر جا برای نشستن تنگ بود، جمع‌تر می‌نشستند تا آنان راحت بنشینند.(کافی ،ج4، ص21)
از فسادها و فحشاهایی که منشاء آن چشم چرانی است، می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
- تجاوز به عنف
- گرفتاری به معضل استمناء
- اختلاط و آمیزش زنان و مردان در جامعه و برقراری روابط نامشروع
- خرید و فروش زنان و کودکان به خاطر مسائل جنسی
- فیلم و سی دی های مبتذل برای گسترش فساد و فحشاء و ... .
باید گفت که همه این موارد، یکی از منشأهایش نگاه آلوده است که باعث می شود، جامعه و مردم تنزل کنند و آنها را به فکر شهوت رانی و هوسبازی بیندازد
در سالهای اخیر منشا بیشتر طلاقها نگاه آلوده ذکر شده است.
2) برخورد شدید با روابط جنسی نامشروع
مقام معظم رهبری در شرح حدیث «ما من شىءٍ أحبّ إلى اللّه بعد معرفته من عفّة بطن وفرج، وما من شىءٍ أحبّ إلى اللّه من أن یسأل.» من مواعظ علی بن الحسین(ع) (تحف العقول، ص 282)
می‌فرمایند: علت اینکه حضرت، محبوب‏ترین امور نزد پروردگار را بعد از معرفت خدا، عفت بطن و فرج، دانسته و سایر واجبات و عبادات مثل نماز را ذکر نفرموده، این است که: عفت، جلوگیر عامل مزاحم است و همیشه، تأثیر عامل مزاحم، بیشتر از عامل مُعِدّ است، مثل این است که کسى غذاهاى مفید و مقوى مصرف کند اما از آن طرف به‌طور منظم یک سم یا میکروبى را وارد بدن نماید بدیهى است اثرى نخواهد کرد.
در مسائل معنوى، نیز اگر انسان عبادات زیادى انجام دهد اما مرتباً میکروب گناه را در کالبد روح خود وارد کند، اثر عباداتش خنثى مى‏شود. ولى اگر آئینه قلب خود را با گناه تیره نکند فطرت الهی اش او را به رشد و کمال هدایت مى‏نماید. پس ترک گناه اهم از فعل عبادت است و لذا شیطان بیشتر انسان را به گناه وسوسه مى‏کند تا ترک عبادت، چون وقتى گناه بر آدمى سیطره پیدا کرد عبادات او موجب تقرّب وى نخواهد شد.
پس محبوب‏ترین کارها، ترک دو گناه است یکى گناه بطن که ارتباط پیدا مى‏کند با دنیاطلبى، مال‏اندوزى و طمع‏ها و دیگرى شهوات جنسى است.
قرآن در این خصوص با لحنی شدید می فرماید: «هریک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید، و نباید رافت(و محبت کاذب) نسبت به آن دو شما را از اجرای حکم الهی مانع شود.»(نور ـ 2)
امام رضا(ع) میفرمایند: عمل زنا گناهش از آدم کشی و قتل نفس بیشتر است زیرا شخص قاتل جز مقتول کسی را فاسد نگرداند ولی شخص زناکار با این کارش نسلی را تا روز قیامت فاسد می‌گرداند. (تفسیر جامع البیان، جلد 4 صفحه 461)
3) حجاب و پوشش زنان و رعایت حریم محرم و نامحرم
پوشش مناسب مهم ترین عامل کاهش تنش در روابط زنان و مردان است . به همین سبب قرآن در آیه 31 سوره نور و آیه 59 سوره احزاب حدود پوشش را برای زنان تعیین می‌فرماید. آنچه از آیات پوشش و تفاسیر شیعه و اهل سنت بر می آید حدود پوشش برای زنان سر و گردن و تمام بدن است و فقط وجه و کفین می توانند دیده شوند زنان باید زینتهای خود را از نگاه نامحرم بپوشانند . حضرت فاطمه(س) می‌فرمایند «بهترین زنان، زنی است که مردی را نبیند و مردی هم او را نبیند». (منهاج الصالحین، ج3، ص13)
فلسفه پوشش، جنبه روانی، جنبه اجتماعی و هم بعد استحکام خانوادگی آن است. در آماری که سال 88 داده شد 49 درصد طلاق ها ریشه بی حجابی و بی عفتی داشته است(سایت ثبت اسناد کشور). این آمار بیانگر آن است که اثر اجتماعی بی حجابی بیشتر از اثر فردی آن است.
البته مردان نیز نباید با لباسهای تنگ و شهوت انگیز در جامعه حضور یابند.
امام رضا(ع) می‌فرمایند: «نگاه کردن به موهای زنان شوهردار وغیرشوهردار، حرام است؛ زیرا این نگاه، مرد را تهییج و تحریک می‌کند. و تهییج، شخص را به فساد و داخل شدن در حرام و اعمال ناپسندیده می‌کشاند و همچنین است حکم نگاه به غیر مو،‌ [که نگاه مرد به آنها حلال نیست،] مگر در موردی که حق‌تعالی [در قرآن، آن را استثنا کرده و] فرموده است: «بر زنان سالخورده که از ولادت و عادت بازنشسته، امید ازدواج ندارند باکی نیست که لباسهایشان را غیر از چادر بر زمین بگذارند و اشکالی ندارد که به موهای مثل این زنان نگاه شود».  (علل الشرایع، ج 2، ص 565)